Abdulla Qahhor. San’atkor (hikoya)

Konsert odatdagicha «navbatdagi nomeramizda… Kelganlaringga rahmat, o‘rtoqlar» bilan tamom bo‘ldi. Nomi chiqqan ashulachi — san’atkordan boshqa hamma xursand bo‘lib tarqaldi. San’atkor tajang edi: tanaffus vaqgida zalga chiqqan edi, bir traktorchi uni savodsizlikda aybladi. Traktorchi tanqid qilganiga san’atkor asti chiday olmas edi: traktor qayoqdayu, masalan, «chorzarb» qayoqda, traktorchi qayoqdayu, ashulachi qayoqda!

San’atkor uyiga ketgani izvoshga o‘tirganida yana tutaqib ketdi: «Hech bo‘lmasa aytadigan ashulanshi o‘rgan, so‘zlarini to‘g‘ri ayt» emish! Nimasini bilmayman, nimasi to‘g‘ri emas? Meni shu vaqtgacha muxbirlar, yozuvchilar ham tanqid qilgan emas; formalizm, naturalizmlardan o‘tdim — hech kim otvod bergani yo‘q. Otvod berish qayoqda, hech kim meni og‘ziga ham olmadi. Endi bir traktorchi tanqid qilar emish!..»

San’atkor, izvoshchini hayron qoldirib, o‘zidan-o‘zi g‘o‘ldirab borar edi. Uyda xizmatchi ovqat qilib qo‘ygan ekan, san’atkorning tomog‘idan hech narsa o‘tmadi — ikki piyola choy ichdi, xolos. Unga turib-turib nash’a qilar edi: «Ashulani mexaylistik aytar emishman! Tovushim yomon bo‘lsa nega plastinkaga oldi? Tanqid deganiga endi bu kishining ham tanqid qilg‘ulari kelipti… Amali traktorchi… Obbo!..»

— O‘qishga bordingizmi?— dedi xizmatchiga, qovog‘ini solib.

— Bordim…— Xizmatchi ikki haftadan beri savod maktabida o‘qir edi.

— Xizmatchisi savod maktabida o‘qiyotgan bir kishini traktorchi savodsiz, desa alam qilmaydimi? — dedi san’atkor o‘zicha bo‘g‘ilib, — «labingdan bo‘lsa olsam, e, shakarlab», deganim u kishiga yoqmapti, «bo‘lsa» emas, «bo‘sa» emish! O‘zi bilmaydiyu, menga o‘rgatganiga kuyaman! Senga o‘xshagan savodsizlar «bo‘sa, bo‘masa» deydi. Artist kulturniy odam— gapni adabiy qilib aytadi — «bo‘lsa, bo‘lmasa» deydi. Pojarni «gugurtni yerga tashlamang» dedi, rejissyorimiz esa «gugurtning yerga tashamang» dedi. Qanday chiroylik! Pojarnimi, pojarningmi? Shoshma, nimauchun pojarni? Pojarni, albatta! Rejissyorimiz juda kulturniy odam. Odam degan mana shunday bo‘lsa, urishsa ham xafa bo‘lmaydi kishi — ikki gapning birida «ta’bir joyiz ko‘rilsa» deb turadi. Bu traktorchi menga shuncha dashnom berib, ko‘ngil uchun bir marta «ta’bir joyiz ko‘rilsa» demadi.

Xizmatchi daftar-qalam keltirib, san’atkorning oldiga qo‘ydi.

— «J»ning kattasi qanday yozilar edi? Domlamiz bir kuni ko‘rsatgan edi, esimda qolmapti. San’atkorning jahli chiqdi:

— Endi «J»ga keldingizmi? Barjom deganda yoziladi.

Kechagi barjom og‘zi ochiq qolipti, gazi chiqqandan keyin bir pulga qimmat. Siz ham dunyoga kelib kulturniy bo‘lsangiz-chi!.. Burningiz terladi, arting, ta’bir joyiz ko‘rilsa!

San’atkor o‘rnidan turib yotog‘ga kirib ketdi.

— Yotasizmi?— dedi xizmatchi narigi uydan.

— Nima edi?

— «J»ning kattasini ko‘rsatib bermadingiz, ertaga domla so‘raydigan edilar. Qanaqa yoziladi?

— Kichigini yozib qattiqroq o‘qing!

San’atkor yechinib ko‘rpaga kirdi. Xizmatchi chiroqni o‘chirib chikdi. San’atkor ko‘zini yumdi, ko‘ziga g‘ira-shira qorong‘i zaldagi son-sanoqsiz kallalar ko‘rindi. Bular ichida eng kattasi traktorchining kallasi, u iljayar edi.

— Afting qursin!- dedi san’atkor va narigi yonboshiga ag‘darildi.

Xayal o‘tmay uyquga ketib, xurrak otdi. Uning xurragi ham nechukdir adabiyroq edi: «Pluq-qum-prr… pluq-qum-prr…»

1936

Ushbu hikoya Abdulla Qahhorning asariga mansub bo'lib, 1936 yilgi paytda yaratilgan. Qahhor tufayli kichik bir xususiyatlar bilan tavsiflangan maqola shakli orqali san'atkor va traktorchi orasidagi munaqashani aks ettiradi. Hikoya manzarasi va so'z tanqidi orqali, avtor yozuvchilarning aniq tartibliklarini va mazmuni shakllantiradi.

Qahhorning san'atkor va traktorchi orasidagi munaqashada san'atkorning xarakteri va uning qarashlari bilan tanishamiz. Ashulachi, u do'stlari va qo'shni yonida xursand bo'lib yashaydi. Lekin traktorchi uni tanqidi tufayli xavotirlanadi. San'atkor esa tanqidi bilan uchrab, o'z fikrini qo'ymaydi. U o'zining ijodiy faoliyati, uning o'zining aksiyalarini muvofiqlashadi. Tanqid va kuchli so'zlar asosida, san'atkor traktorchini og'ziga olmaydi va o'z fikrini to'g'ri bildiradi. Bu esa avtorni eng yaxshi tanqid etadigan insonlar ko'pgina vaqt davomida o'z o'rnini topadi.

San'atkor o'z uyiga qaytdi va bir yonni tanqidi hayron qoldirgan izvoshni unutib qo'ygani ko'rib chiqamiz. Xuddi shu vaqtda, san'atkor choy ichib, nash'a qilar va o'zi bilan muntazam muloqot qiladi. Bu ko'rganizdan kelib chiqadiki, san'atkorning shaxsiy hayoti va ijodiy faoliyati orqali kichik hikoyalar tufayli birbiriga bog'liq ekanligini sezamiz.

Keyin xizmatchi bilan olib borilgan munaqasha kuchli so'zlar va tanqidlarga aylanadi. San'atkorning xizmatchiga yuzaga kelgan "J" harfini yozish usuli va bu haqda chiqgan munaqasha, ikkita muallifning ta'siriy ko'rsatkichlarini namoyon etadi.

Hikoyaning oxirida san'atkor uyquga ketib qoladi va xayal o'rniga yetadi. Bu orqali avtor yozuvchilarning dunyodagi katta va o'zaro bog'liq bo'lgan munosabatlarini, umumiy fikr va o'zgartirishlarni ko'rsatib beradi.

Hikoya, Qahhorning ijodiy yaratqanligi va o'zining yangi izlanishlarini jiddiy, ammo humor va yaratqanlik bilan taqdim etish orqali o'qituvchilarga va o'qiydiganlarga qiziqarli va to'liq tushuntirilgan ma'lumot beradi.

Sun'iy intellekt yordamida hikoya haqida ma'lumot tayyorlangan.